RUDY

        Przy obecnym stanie badań bardzo trudno jest precyzyjnie określić daty fundacji średniowiecznych opactw cysterskich.

Podobnie odnośnie powstania opactwa w Rudach nie można przy­jąć jednoznacznie określonej daty. W literaturze przedmiotu spo­tkać można różne daty uważane jako początek istnienia rudzkiego klasztoru. Pierwszy raz problem rudzkiej fundacji pojawia się pod­czas zebrania Kapituły Generalnej w Citeaux w 1238 roku, kiedy to zaplanowano założenie klasztoru. Uchwała Kapituły Generalnej z 1238 roku zlecała opatom Sulejowa i Mogiły dokonanie rozpo­znania w Rudach i upoważniała ich do podjęcia ostatecznej decyzji, bez ponownego odwoływania się do Kapituły. W myśl tej uchwały konwent miał być sprowadzony z Jędrzejowa i tak też się stało. Ka­pituła cysterska mówi przy tej okazji o kanclerzu książęcym, jako wyrażającym chęć założenia klasztoru, później jako fundator wystę­puje książę opolski Władysław III.

J. Heyne wspomina o starej tradycji podającej jako datę założenia opactwa rudzkiego rok 1237. Tradycja ta spisana przez opata An­drzeja Emanuela Pospela (1648-1679) w 1693 roku była żywa we współczesnym mu okresie, a także w czasach późniejszych. Opat korzystał z ustnych przekazów najstarszych zakonników rudzkich. Podanie to wiąże powstanie klasztoru z cudownym ocaleniem od niebezpieczeństwa, w jakim znalazł się w czasie polowania w 1237 roku książę opolski Władysław i jego dwór.

Dwie powyższe opinie przesuwające datę powstania rudzkiego opactwa przed najazd Tatarów w 1241 roku, zostały uznane za niezgodne z prawdą przez Augusta Potthasta, który twierdzi, iż nie można przyjąć, że w latach pięćdziesiątych XIII wieku, książę Władysław tylko odbu­dował klasztor po zniszczeniach spowodowanych najazdem tatarskim.

Dla uniknięcia niejasności i przezwyciężenia trudności z ustale­niem czasu powstania cysterskiego opactwa, zgodnie z opinią F. Wintera, jako moment erygowania opactwa przyjmuje się przy­bycie pełnego konwentu do zabudowań nowego osiedla i rozpoczę­cie sprawowania liturgii godzin.

Zgodnie z tą opinią podaj e się dwie daty jako rok założenia opac­twa w Rudach: 1252 rok lub 1258 rok. 21 października 1258 roku na zamku w Raciborzu został wydany przez księcia opolskiego Wła­dysława III dokument fundacyjny.

Inne jeszcze hipotezy przyjmują jako datę założenia opactwa rok 1255. Fakt założenia klasztoru wiążą one z uroczystościami zorganizo­wanymi w 1254 roku w Krakowie, po kanonizacji św. Stanisława bi­skupa. W uroczystościach tych uczestniczył książę opolski Władysław mogło, więc wtedy dojść do spotkania księcia z opatem Jędrzejowa.

Wśród różnych opinii dotyczących czasu powstania opactwa w Rudach zauważyć też trzeba oryginalną hipotezę o podwójnej fun­dacji klasztoru, wysuniętą przez Stanisława Rybandta. Autor na pod­stawie dostępnych obecnie źródeł próbuje udowodnić istnienie dwóch fundacji: pierwszej niesfinalizowanej, duchowno-możnowładczej, z lat 1237-1241 i drugiej książęcej z lat 1255-1258. Pierwsza fundacja związana miała być z osobą kanonika, magistra Bogusławą członka Kapituły Krakowskiej, druga z osobą księcia Władysława. S. Rybandt nawiązał do poglądów E. Karwota odnoszącego nazwę "Vosic" użytą w uchwale Kapituły Generalnej z 1238 roku, do Woszczyc, miejscowo­ści koło Rybnika. W Woszczycach cystersi mieli mieć pierwszą siedzi­bę. Trudno obecnie ustalić, jak daleko posunięte były prace przy budo­wie klasztoru i czy sprowadzony został tam już cały konwent. Wiado­mo jednak, że proces fundacyjny nie został doprowadzony do końca. Przyczyną przeniesienia się zakonników w inne miejsce mógł być najazd Tatarów w 1241 roku, którzy aż trzykrotnie zbliżali się pod Racibórz - szlak ich marszu musiał przebiegać w okolicy Woszczyc, a także nie­chęć cystersów do budowania klasztoru w pobliżu wsi i osiedli Wtedy zwrócono uwagę na rozległe lasy leżące bardziej na zachód od plano­wanego miejsca fundacji. Lasy te były własnością księcia Władysława Opolskiego. Okazją do omówienia tej sprawy były uroczystości związa­ne z wyniesieniem na ołtarze św. Stanisława biskupa (8.05.1254 r.), w których brali udział książę Władysław Opolski i biskup Tomasz I. Po ukończeniu procesu fundacji i nadaniu jej mocy prawnej zapomniano o pierwszym fundatorze - Bogusławie. Książę Władysław uchodzi za niepodważalnego fundatora klasztoru w Rudach. Była to już jego druga fundacja, poprzednio przekazał franciszkanom klasztor w Opolu.

Jeszcze trudniejszą jest próba wyjaśnienia motywów, jakimi kiero­wał się książę Władysław przy fundowaniu klasztoru. Przy omawia­niu motywów fundacji klasztoru cystersów podkreślić należy ogromny wzrost znaczenia książąt i możnowładców w XIII wieku, którego podstawą były potężne zasoby materialne i wysoki autorytet społeczny. Była to również warstwa mająca wpływ na kulturę chrześcijań­ską, wrażliwa na różne nowości i wzorce napływające z zagranicy. Jej związek z Kościołem wyrażał się w obejmowaniu różnych wyso­kich stanowisk w kościelnej hierarchii, a także fundowaniem klaszto­rów.

Inna z hipotez również podkreśla pobudki religijne. Były to czasy wypraw krzyżowych, nie każdy jednak mógł na te wyprawy wyru­szyć, niektórzy musieli pozostać w ojczyźnie, by bronić jej granic. Ci, którzy zostali, starali się poprzez różne ofiary i darowizny wspie­rać Kościół. Jednym z takich darów złożonych przez księcia Włady­sława mógł być klasztor w Rudach.

Miejscowość i klasztor nazwano od imienia jego założyciela Wła-dysławowem. Po śmierci księcia Władysława zmieniono nazwę kla­sztoru na Rudy.

Pierwszych zakonników sprowadzono z opactwa w Jędrzejowie. Poprzez opactwo w Jędrzejowie klasztor w Rudach utrzymywał łącz­ność z francuskim opactwem w Morymondzie, z którego wywodził się klasztor w Jędrzejowie.

Data przybycia do Rud pierwszych zakonników także jest kon­trowersyjna. Prawdopodobnie pierwsze grupy zakonników, których zadaniem było przygotowanie pomieszczeń dla reszty konwentu, przybyły do Rud już w 1255 roku. W 1258 roku do przygotowanych już pomieszczeń wprowadził się konwent liczący zapewne przy­najmniej 13 mnichów z opatem i grupą konwersów. Inni datę przy­bycia konwentu przesuwają na rok 1261.

Dokument fundacyjny wydany przez księcia Władysława określał prawa i przywileje, jakimi cieszył się klasztor. Klasztor był wy­jęty spod sądowniczej władzy księcia, otrzymał prawo polowania w okolicznych lasach, prawo do zakładania nowych wiosek, prawo kolonizowania, prawo prowadzenia handlu i rzemiosła. Określono także w przybliżeniu granice posiadłości klasztornych. Sięgały one: trzy mile od Raciborza, trzy mile od Koźla i trzy mile od Gliwic.

Posiadłości ziemskie i przywileje nadane przez księcia stały się podstawą rozwój u gospodarczego opactwa. Rosła także liczba po­wołań do nowego klasztoru. W 1280 roku Rudy były już na tyle prężnym pod każdym względem opactwem, bogatym w powołania, że mogły przyczynić się do powstania nowego opactwa cystersów w Jemielnicy. Opactwo to ufundował książę opolski Bolesław I.

W czasach pierwszego opata - Piotra I (1252-1274) poprzez sprowadzanie kolonistów i zakładanie nowych wiosek rozpoczął się materialny rozwój klasztoru. Działalnością gospodarczą klasztoru w okresie średniowiecza zajął się szczegółowo Stanisław Rybandt. Mimo skąpych źródeł, czego powodem był prawdopodobnie najazd husytów i zniszczenie przez nich biblioteki klasztornej, autor próbu­je odtworzyć rozwój wszystkich gałęzi gospodarki opactwa. Pod­stawą rozwoju gospodarczego były przywileje nadane przez księcia Władysława Opolskiego w dokumencie z dnia 21 października 1258 roku. Immunitety te były najszerszymi przywilejami nadanymi kla­sztorowi w okresie całego średniowiecza.

Rozwój gospodarczy klasztoru następował poprzez: kolonizację i lokalizację wsi na prawie niemieckim, eksploatowanie ziemi, cze­go podstawą była gospodarka czynszowa, pobieranie dziesięcin z podległych klasztorowi wiosek. Około 1260 roku, jak twierdzi S. Rybandt, do klasztoru w Rudach należało jedenaście znanych imiennie wiosek: Bojków, Chwałęcice, Dobosławice, Jankowice, Maciowaksze, Pogrzebień, Ruda Kozielska, Stanica, Stodo­ły, Woszczyce, Wójtowa Wieś, Zwonowice. Dwie inne wioski: Boguszowice i Zawada, prawdopodobnie także należały do kla­sztoru. Siłę roboczą w klasztorze stanowili nie konwersi, lecz mnisi, najemnicy i ludność zależna zobowiązana do renty odrobkowej.

Ważną gałęzią gospodarki cysterskiej w Rudach była także upra­wa roli, warzywnictwo, hodowla, rybołówstwo. W średniowieczu cystersi rudzcy posiadali 7 młynów.

Od XVI wieku wzrasta ilość wiadomości o klasztorze w Rudach. W tym czasie (1586r.) w Stodołach - miejscowości należącej do klasztoru zbudowano pierwszą hutę żelaza. Z biegiem czasu, w mia­rę dalszego rozwoju gospodarczego ilość hut żelaza należących do klasztoru powiększała się. W 1707 roku klasztor posiadał już pięć hut żelaza. W Stanicy cystersi posiadali kopalnię rudy żelaza, zatru­dniającą 8 górników i dostarczającą przez pewien czas surowca do wytopu żelaza w hutach. Kiedy zabrakło rudy żelaza w Stanicy, spro­wadzano ją z okolic Tarnowskich Gór. W 1717 roku powstała w Zawadzie huta szkła. Wyroby tej huty sprzedawane były na całym Śląsku, a nawet eksportowane przez Opawę do Austrii. Oprócz tego klasztor posiadał: hutę miedzi, fabrykę drutu, kuźnię, gorzelnię, bro­wary, winiarnię. Rozwijali też rudzcy cystersi szereg innych gałęzi przemysłu.

Rozwój przemysłu, handlu i rolnictwa był przyczyną podnosze­nia się poziomu materialnego klasztoru. Jednak częste najazdy ob­cych wojsk, szczególnie w XVII wieku i związane z tym zniszcze­nia, grabieże i wysokie kontrybucje płacone najeźdźcom powodo­wały, że często klasztor znajdował się na granicy bankructwa. Na poważne szkody klasztor był narażony w sierpniu 1683 roku w związku z przemarszem wojsk króla Jana III Sobieskiego, mimo że najbardziej wartościowe rzeczy klasztorne zostały wywiezione i ukryte w Brzegu. Dalsze szkody materialne przyniosły klasztorowi wojny śląskie. Zmuszono klasztor do płacenia wysokich kontrybucji na rzecz wojsk pruskich. Pokój i zakończenie wojen (1742 r.) nie przyniósł klasztorowi ulgi, lecz ponowne obciążenia. Zobowiązano klasztor do płacenia podatków "w wysokości 50 % swoich dochodów, utrzymywania jednego statku na Odrze, zaopatrzenia wszystkich wiosek w straże pożarne, wybu­dowania fabryki drutu, uprawiania morw, tytoniu i bawełny oraz do posadzenia przy wszystkich publicznych drogach lip lub jakichkolwiek innych drzew. Z początkiem XIX wieku Śląsk został zalany przez wojska francuskie. Większe wydatki klasztoru związane były z założeniem w 1808 roku szpitala dla francuskich żołnierzy.

Oprócz działalności gospodarczej klasztor był także poważ­nym ośrodkiem kulturalnym i naukowym. W 1744 roku powsta­ło tam Gimnazjum z konwiktem o wielkim znaczeniu dla całego Górnego Śląska. Gimnazjum przetrwało do 1816 roku. W ciągu tego okresu przewinęło się przez nie około dwóch tysięcy uczniów. Wielu z nich zajmowało później odpowiedzialne stano­wiska w urzędach państwowych, około pięćdziesięciu zaś wstą­piło do stanu duchownego. Gimnazjum to było pierwszą szkołą dostępną dla młodzieży pozaklasztornej. We wcześniejszym okre­sie istnienia klasztoru nie działała przy nim żadna szkoła publicz­na. Domysły niektórych badaczy usiłujących przypisać cystersom z Rud zorganizowanie szkolnictwa dla dzieci ludności wiejskiej, nie maj ą poparcia w źródłach.

Wiele uwagi poświęcali cystersi w Rudach bibliotece. Okazją do sprowadzania książek były podróże opatów do Citeaux na coroczne Kapituły Generalne. Jest stwierdzone, że cystersi rudzcy kupowali książki w Morymondzie, w Waltsassen. Pomnażanie księgozbioru następowało także dzięki zakonnikom wysyłanym na studia i prze­pisywaniu książek w klasztornym skryptorium. Całościowego prze­badania rudzkich rękopisów podjął się S. Rybandt. W Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu zachowało się z okresu średniowie­cza 57 rękopisów i 3 inkunabuły. Do tego doliczyć trzeba kodeks znajdujący się w bibliotece cysterskiej w Zwettl, gdzie znalazł się przed 1488 rokiem. Z czasów późniejszych pochodzą: 4 rękopisy - dwa z XVI wieku i dwa z XVII wieku, 7 inkunabułów: cztery w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, dwa w Bibliotece Ślą­skiej w Katowicach i jeden w Bibliotece Seminarium Duchownego w Nysie oraz kilka starodruków. Wśród rękopisów z XIII wieku najwięcej kontrowersji wzbudził kodeks przechowywany w Biblio­tece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, oznaczony sygnaturą I Q 160 - przewodnik dla spowiedników "Summa de confesionis discretione".

Kodeksy rudzkiej biblioteki kupowane, przepisywane i gromadzone w ciągu sześciowiekowego istnienia opactwa na skutek sekularyzacyjnego edyktu rządu pruskiego, w 1810 roku, stały się wła­snością państwa. Zdaniem pełnomocnika Komisji Sekularyzacyjnej urzędującej we Wrocławiu-J.C. Buschinga biblioteka rudzka skła­dała się w 1812 roku z l0 - 12 tysięcy książek. Rudy pod tym wzglę­dem ustępowały jedynie księgozbiorom dwóch cysterskich opactw w Henrykowie i Krzeszowie. Już w XIII wieku Rudy zajmowały poważne miejsce w technice skórzanej oprawy książek.

Tak, więc klasztor rudzki był nie tylko potęgą pod względem go­spodarczym, ale wywarł duży wpływ na cały Śląsk również w dzie­dzinie kultury.

W 1810 roku dekretem cesarskim wszystkie dobra kościelne i zakonne zostały zsekularyzowane. 26 listopada 1810 roku dekret sekularyzacyjny został odczytany w rudzkim klasztorze przez królew­skiego komisarza Koma i jego adiutanta von Witte. Po odczytaniu dekretu zajęto klucze od kas, archiwów, odebrano insygnia opackie i pieczęcie. W momencie sekularyzacji konwent cysterski w Rudach liczył 32 członków. Większość zakonników rozproszyła się po oko­licznych wioskach, pracowali przeważnie w duszpasterstwie, część pozostała w Rudach. W 1814 roku w Rudach obecnych było jeszcze 15 zakonników, w tym dwóch braci, pozostawionych tam dla obsłu­gi duszpasterskiej kościoła. Ostatni, 35 opat Rud - Bernard IV Galbierz (1798-1810) przebywał aż do swej śmierci w Raciborzu. Zmarł 16 lipca 1819 roku. W trzy dni później odbył się w Rudach jego pogrzeb. Został pochowany w krypcie kaplicy maryjnej. Ostatni za­konnik cysterski - Tadeusz Weis zmarł 6 stycznia 1856 roku jako proboszcz w Janowicach.

Mocą dekretu sekularyzacyjnego wszystkie dobra klasztorne prze­szły na własność osób świeckich. Z dniem l lipca 1812 roku dobra te stały się własnością księcia von Hessen-Kassel. W dniu 10 maja 1820 roku objął te dobra w posiadanie hrabia Wiktor Amadeusz von Hessen-Rotenburg. Po jego śmierci w 1834 roku księstwo racibor­skie i dobra cysterskie przypadły Wiktorowi von Hohenlohe-Waldenburg, któremu 15 października 1840 roku cesarz Fryderyk Wil­helm IV nadał tytuł księcia.

Klasztor, który w czasie wojen wolnościowych służył jako szpi­tal, został w 1820 roku siedzibą książąt raciborskich i był nią bez przerwy aż do czasu drugiej wojny światowej. Pożar spowodowany przez Armię Czerwoną w styczniu 1945 roku prawie całkowicie zniszczył zabudowania poklasztome. Kilkakrotne próby renowacji podejmowane w latach powojennych nie przyniosły żadnego rezul­tatu. Obecnie zabudowania dawnego klasztoru są zabezpieczone i odnawiane przez diecezję.