MALBORK

Historia  

Malbork - przez blisko 150 lat siedziba wielkiego mistrza i najwyższych władz krzyżackich, stolica Państwa Zakonnego. Największa ceglana warownia średniowiecznej Europy. Miasto na skrzyżowaniu europejskich dróg handlowych. Rezydencja królów polskich i cesarzy niemieckich. Największy arsenał Rzeczypospolitej. Najciekawszy przykład myśli konserwatorskiej XIX i XX w. stosowanej przy odbudowie średniowiecznego zamku.    Malbork i jego okolice posiadają niezwykle bogatą przeszłość. Od dawna przyciągały uwagę miłośników starożytności i archeologów . Na południe od miasta spotykamy bowiem ślady osadnictwa już od czasu młodszej epoki kamienia. Na szczególną uwagę zasługuje cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Wielbarku. Na przełomie X i XI wieku przypada w tym rejonie intensywny rozwój osadnictwa słowiańskiego. W drugiej ćwierci XIII stulecia następuje podbój tych ziem przez krzyżaków, którzy zaczynają tworzyć swoje państwo na prawym brzegu Wisły. W Malborku Zakon pojawia się jednak stosunkowo późno. Pierwsze prace budowlane w obrębie najstarszej części zamku zainicjowane zostały bowiem około 1276 r. przez konwent (podstawowa jednostka organizacyjna Zakonu złożona z 12 rycerzy i 6 mnichów) pochodzący z grodu Zantyr. Dziesięć lat później osada umiejscowiona na południe od wznoszonego zamku, na wysokim brzegu rzeki Nogat, otrzymała chełmińskie prawo lokacyjne. Zgodnie z nim powstało założenie urbanistyczne, w którym wytyczono podłużny, ulicowy Rynek i ulice poprzeczne. Całość opasano murami z basztami i bramami, które łączyły się z systemem obronnym zamku. W obrębie miasta powstała najpierw drewniana, później murowana zabudowa mieszkalna oraz budynki użyteczności publicznej, w tym ratusz, Dwór Artusa, kościół parafialny św. Jana, Szkoła Łacińska. Nad Nogatem umiejscowiony był port i przeprawa przez rzekę. W 1388 r. miasto zostało poszerzone o tereny leżące przed murami od strony wschodniej. Powstało wówczas tak zwane Nowe Miasto. W ramach nowego systemu obronnego wzniesiono nowe bramy: Św. Ducha (Garncarska) i Mariacką (Sztumska). Miasto opływała fosa. W połączeniu z fortyfikacjami zamkowymi Malbork stał się jedną z najpotężniejszych twierdz średniowiecznej Europy . Rozszerzenie miasta spowodowało liczne zmiany w urbanistyce i architekturze. Przebudowano siedzibę władz miejskich - ratusz, a przy Rynku i nowych ulicach wzniesiono szereg podcieniowych kamienic mieszczańskich. W XV w. w obrębie murów znajdowały się 174 domy oraz 89 bud kramarskich i rzemieślniczych. Rozwinęły się także podmiejskie osady, które wkrótce przekształciły się w przedmieścia: Sztumskie i Garncarskie. Na czele rady miejskiej, złożonej z 7 członków, stał burmistrz i jego zastępca, a od 1416 r. dodatkowo zarządca skarbu. W skład sądu wchodziło 10 ławników oraz sołtys i jego kompan. Aż do włączenia Malborka w skład Rzeczypospolitej układ ten był stały, choć włodarze miasta byli uzależnieni od Zakonu, który sprawował najwyższą władzę w całym  państwie. Pierwsze poważniejsze zawirowania wielkiej polityki odczuli średniowieczni malborżanie w 1410 r., gdy pod murami miasta stanęły zwycięskie wojska króla polskiego Władysława Jagiełły zdążające spod Grunwaldu. W wyniku wielotygodniowego ostrzału miasta i zamku nastąpiły liczne zniszczenia, chociaż w mieście ocalały ratusz i kościół św. Jana. Wojskom Jagiełły nie udało się jednakże zdobyć zamku i Malbork pozostał w rękach Zakonu. Jego nowy mistrz - Heinrich von Plauen - postanowił po pokoju zawartym w 1411 r. w Toruniu odbudować miasto oraz przygotować twierdzę na ewentualne nowe oblężenie, fortyfikując zamek od strony wschodniej. Umocnienia te przydały się w trakcie wojny trzynastoletniej (1454-1466), podczas której zamek oblegany był przez wiele miesięcy, a miasto przechodziło z rąk krzyżackich w polskie i odwrotnie. Ostatecznie 7 czerwca 1457 r. król polski Kazimierz Jagiellończyk przejął zamek wykupując go od czeskich rycerzy zaciężnych wynajętych przez Zakon. Co prawda przez następne lata trwało kolejne oblężenie i walka o odzyskanie przejętego przez krzyżaków miasta, ale zgodnie z podpisanym w 1466 r. tzw. II pokojem toruńskim Malbork wraz z częścią ziem Zakonu przeszedł na 316 lat we władanie Korony Polskiej. Ziemie przyłączone do Polski (tzw. Prusy Królewskie) podzielono na trzy województwa, w tym malborskie. Miasto i zamek zachowały swoje wyjątkowe znaczenie - były stolicą Żuław, co przyczyniało się do bogactwa miasta, i rezydencją królewską. Podstawą rozwoju gospodarczego miasta były bowiem w dalszym ciągu Żuławy i położenie przy spławnej rzece. Oba te czynniki umożliwiały intensywny handel zbożem i drzewem sprowadzanym z głębi Polski. Już w 1523 r. król zakazywał szerzenia w Malborku nauk Marcina Lutra. Mimo to w drugiej połowie XVI w. większość mieszczan skłoniła się do tego wyznania. Dlatego też w 1598 decyzją sądu królewskiego przyznano protestantom kościół św. Jerzego. W 1607 r. w mieście pojawili się jezuici, którym powierzono opiekę nad kaplicą z obrazem Matki Boskiej w Bramie Mariackiej. W latach 1626-29 Malbork okupowały wojska szwedzkie, które ufortyfikowały go, wznosząc jedenaście bastionów ziemnych. Miasto wyszło z tej kampanii bez większych uszczerbków. Podobnie i zamek, który nie był w jej trakcie ważnym punktem strategicznym. W 1655 r. na Polskę spadł nowy najazd szwedzki. W lutym roku następnego Szwedzi ponownie zajęli i ufortyfikowali Malbork. Zburzono przy tym w/wym. kaplicę bramną. Wojska króla Karola Gustawa opuściły miasto dopiero po podpisaniu pokoju w Oliwie (1660). W pierwszej połowie XVIII w. przez Malbork przechodziły liczne i różnorodne oddziały wojskowe (polskie, szwedzkie, saskie, rosyjskie), grabiąc go i ściągając kontrybucje. W 1710 r. przywleczono z Rosji epidemię cholery, na którą zmarła połowa mieszkańców. W 1734 wojska rosyjskie zabrały z zamku ostatnie pięć armat, zaś sześć lat później ostatniego działa pozbyło się miasto kupując za nie pompę przeciwpożarową. Malbork przestał być twierdzą. Pomimo wyludnienia w dalszym ciągu niechętnie przyjmowano do prawa miejskiego nowych obywateli. Ludność wiejska i cudzoziemcy, np. Szkoci, napływała jednak do Malborka gdzie mieszkała jako służba lub biedota. Przede wszystkim osiedlała się na przedmieściach i Przedzamczu będącym własnością królewską (w XVIII w. mieszkało tu więcej rzemieślników niż w mieście).   12 września 1772 r. do Malborka weszły wojska pruskie. Wedle przeprowadzonego niebawem spisu powszechnego miasto, włączone do tzw. rejencji kwidzyńskiej, liczyło 3.635 mieszkańców. Usunięto samorząd, zastępując go ustanowionym przez króla magistratem i sądem. Zmiana przynależności państwowej spowodowała, że na zaniedbany zamek zaczęto na nowo patrzeć pod kątem jego przydatności militarnej. Skoszarowano bowiem w nim regiment piechoty. Kolejne przebudowy miały na celu przekształcenie Zamku Wysokiego w wielki spichlerz. W trakcie tych prac niemal całkowicie stracił on swój średniowieczny wygląd. Na początku XIX w., wskutek głośnych protestów młodych niemieckich poetów romantycznych, wstrzymano dalsze prace rozbiórkowe.     W 1807 r. do miasta weszły wojska francuskie, które natychmiast odnowiły jego XVII-wieczne umocnienie ziemne. Pięć lat później przez Malbork przeszła Wielka Armia idąca na Rosję, a po kilku miesiącach jej cofające się resztki i ścigający je Kozacy. Tak jak przed wiekiem, różnorakie wojska przyczyniły się do upadku gospodarczego miasta i wybuchu kolejnej epidemii cholery. Gdy w 1808 r. zniesiono ograniczenia wyznaniowe, w mieście osiedlili się pierwsi Żydzi. Tolerowano mennonitów, a od 1858 r. także baptystów. Tym liberalnym tendencjom sprzyjał nadprezydent prowincji Prusy Zachodnie Theodor von Schön. Jako osoba zafascynowana przeszłością krzyżackiego Malborka, już w 1815 r. przedstawił w Berlinie projekt odbudowy zamku. Prace zainicjowano dwa lata później. W pierwszej połowie XIX w. Malbork był jednym z wielu typowych, niezbyt bogatych miasteczek pruskich. Poprawę jego sytuacji gospodarczej przyniosła dopiero budowa kolei żelaznej łączącej Prusy Wschodnie z Berlinem. W drugiej połowie XIX w. powstały w mieście pierwsze nowoczesne urządzenia komunalne: gazownia (1867), telegraf (1876), poczta (1893), centrala telefoniczna (1899), wodociągi i kanalizacja (1906), elektrownia wodna na Nogacie (1909). Od 1827 r. posiadało własną gazetę "Marienburgscher Anzeiger" (od 1849 r. "Marienburger-Zeitung und Kreisblatt"). W drugiej połowie XIX w. zaczął także powstawać miejscowy przemysł i dynamicznie rozwijać się budownictwo mieszkaniowe i urzędowe. Rozwój miasta wspomagało pięć banków i kas oszczędnościowych. 66Niebagatelne znaczenie miał też stały wzrost poziomu edukacji. Malbork posiadał bowiem aż 14 różnego typu szkół (liceum, średnia szkoła rolnicza, gimnazja, szkoły zawodowe i podstawowe). Miasta nie omijały klęski żywiołowe. W 1888 r. wezbrane wody Nogatu zalały Malbork i Żuławy, a w latach 1899 i 1902 wielkie pożary spustoszyły duże fragmenty Starówki. Mimo iż bezpośrednie działania pierwszej wojny światowej ominęły Malbork, żywo odczuwano tu jej skutki. Na licznych frontach ginęli jego mieszkańcy, służący głównie w miejscowym 152 pułku piechoty im. Zakonu Krzyżackiego. Do miasta napłynęła fala uchodźców, a sytuację pogarszała inflacja, bezrobocie i trudności z zaopatrzeniem w żywność (w latach 1915-23 obowiązywały kartki na chleb !). Wskutek utworzenia Wolnego Miasta Gdańska, powiat malborski został zredukowany do jednej czwartej swojej pierwotnej wielkości, zaś miasto utraciło przedmieście Kałdowo. W lipcu 1920 r. mieszkańcy Powiśla, w tym i Malborka, zdecydowali w plebiscycie o przynależności do Niemiec, a nie do nowo powstałego państwa polskiego. Mimo, iż Malbork stał się miastem nadgranicznym, rozwijał się dynamicznie. W latach 20-tych nad Nogatem, na przedmieściu Piaski, powstała wielka dzielnica przemysłowa. Zmodernizowano wodociągi oraz lokalną sieć energetyczną, którą podłączono do wschodniopruskich linii przesyłowych. W 1924 r. pojawiło się w mieście lotnisko pasażerskie, zapewniające codzienne połączenia z Berlinem, Gdańskiem, Elblągiem i Olsztynem, a rok później miejska komunikacja autobusowa. Wzrosło też znaczenie węzła kolejowego. Tędy prowadził bowiem najkrótszy szlak komunikacyjny z Berlina do Królewca. W latach 1920-45 na ponad 60 ulicach pojawiła się nowa nawierzchnia. Władze przykładały też starań do zwiększenia ruchu turystycznego. Magnesem przyciągającym turystów z najdalszych zakątków Niemiec i Europy był oczywiście zamek, od roku 1882 odbudowywany systematycznie pod kierunkiem inżyniera Konrada Steinbrechta (1849-1923). W mieście funkcjonowało kilka hoteli i schronisk młodzieżowych, liczne kawiarnie i piwiarnie. Znakomitą próbą zainteresowania turystów nie tylko zamkiem ale i miastem, był organizowany w latach 1928-37 festiwal teatralny na Rynku oraz powołane w 1925 r. Muzeum Miejskie. Jedną z atrakcji był także pięknie zagospodarowany park oraz "Preußenbad" - nowoczesne kąpielisko u podnóża wysokiej skarpy nad Nogatem. Malbork bardzo mocno ucierpiał w trakcie działań wojennych w 1945 r. Po ciężkich walkach Grupy Bojowej "Marienburg" z jednostkami 2 rosyjskiej Armii Uderzeniowej, 25 stycznia tego roku opuściły go ostatnie oddziały niemieckie. W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległo blisko 80 proc. zabudowy Starego Miasta. Poważnie uszkodzone też zostały wschodnie partie zespołu zamkowego. 8 marca wycofujący się z zamku Niemcy wysadzili w powietrze mosty na Nogacie. Polska administracja cywilna pojawiła się w mieście w kwietniu 1945 r. Rozpoczęto stopniowe usuwanie szkód wojennych i uruchamianie produkcji w zakładach przemysłowych. W październiku 1947 r. odszedł do Brandenburgii jeden z pierwszych wielkich transportów ludności niemieckiej. W 1957 pożegnał Malbork ostatni niemiecki ksiądz, Konrad Will. Koniec lat 40-tych to okres, w którym systematycznie wyburzano pozostałości zabudowy na terenie Starego Miasta. Cegłę przekazywano na odbudowę Warszawy. Ta planowa akcja spowodowała, że na początku lat 50-tych na terenie Starówki nie pozostał żaden budynek, poza średniowieczną farą, Ratuszem, dwoma bramami i fragmentami murów obronnych. W latach 1962-68 powstało tu bezstylowe "Osiedle XX-lecia PRL" . Miasto straciło w ten sposób swoje historyczne centrum. W 1977 r. w Malborku pojawiły się pierwsze jedenastopiętrowe wieżowce. O systematycznym rozwoju miasta świadczyć też może rosnąca liczba mieszkańców: 1946 - 10.017 1955 - 20.607 1965 - 28.292 1975 - 32.495 1986 - 37.998 1994 - 40.347 Inwestycją która zmieniła układ komunikacyjny i wygląd śródmieścia stała się budowa Alei Rodła, będącej fragmentem przecinającej miasto drogi krajowej nr 50. Już 18 grudnia 1949 r. oddano do użytku nowy most drogowy na Nogacie. W 1980 r. poprowadzono od niego szeroki, dwupasmowy odcinek ulicy w stronę Elbląga. Inwestycję ukończono jesienią 1986 r. otwarciem wiaduktu nad torami kolejowymi. W 1988 r. Aleją Rodła przejechała kolumna radzieckich transporterów wojskowych z wycofywanymi z NRD taktycznymi rakietami nuklearnymi. Okazało się zatem, że po blisko pięćdziesięciu latach Malbork ponownie znalazł się na trasie Berlin - Królewiec. 1 stycznia 1961 r. powołano Muzeum Zamkowe w Malborku koordynujące trwającymi do dziś pracami nad odbudową zniszczonej twierdzy.