KOŚCIERZYNA

Ślady przeszłości miasta zachowane w dokumentach, sięgają 1284 r., kiedy to "Costerina" wraz z 21 innymi miejscowościami ziemi Pirsona została nadana przez księcia pomorskiego Mściwoja II księżniczce Gertrudzie - najmłodszej córce księcia Sambora II z Tczewa. W 1312 roku ziemię tę przejęli Krzyżacy wpłacając 300 grzywien. Ważnymi datami w czasach jej podległości Krzyżakom są kolejno: rok 1346. lokacja wsi Kościerzyny na prawie chełmińskim i rok 1398 - odrębna lokacja Kościerzyny jako miasta, które z czasem wchłonęło wioskę. Pod panowanie polskie miasto wróciło po wojnie trzynastoletniej (1454-1466) na mocy pokoju toruńskiego w 1466 r., stając się siedzibą polskich starostów. W połowie XV w. miasto liczyło 300 mieszkańców. Zajmowali się oni głownie rolnictwem, ale również rzemiosłem, warzeniem piwa itp. W XVII w. zaczęła się osiedlać w mieście okoliczna szlachta, wkrótce wysuwając się na czoło lokalnej społeczności, sięgając po stanowiska radnych i burmistrzów. W czasach polskich Kościerzyn czterokrotnie nawiedzały pożary, spustoszenie czyniły przemarsze wojsk, padła też ofiarą "morowego powietrza". Przez wieki Kościerzyna była miastem czysto polskim.

W 1772 roku, z chwilą pierwszego rozbioru Polski, miasto znalazło się pod zaborem pruskim. W XIX wieku, po utworzeniu w 1818 roku powiatu kościerskiego, pojawiła się w mieście grupa Niemców. Nowy status administracyjny wpłynął na ożywienie handlu, rzemiosła i drobnego przemysłu. Istotne znaczenie dla rozwoju miasta w drugiej połowie XIX w. i na początku XX w. miała budowa dróg bitych do Gdańska, następnie Tczewa, Bytowa i Chojnic oraz połączeń kolejowych z Tczewem i Gdańskiem przez Skarszewy i Pszczółki, oraz Bytowem przez Lipusz. Od połowy XIX stulecia Kościerzyna aktywizuje się jako polski ośrodek działalności społecznej i narodowej. Gdy w 1863 roku wybuchło Powstanie Styczniowe, z miasta wyruszyli ochotnicy, ale tylko nielicznym udało się przekroczyć granicę. Wielu zamiast do powstania trafiło do pruskich więzień. W latach sześćdziesiątych XIX stulecia powstał w Kościerzynie klasztorny zakład NMP Anielskiej dla dziewcząt z rodzin szlacheckich i mieszczańskich oraz Seminarium Nauczycielskie. Z początkiem XX wieku powstał Bank Ludowy i Towarzystwo Czytelni Ludowych, zaczęło wychodzić kaszubskie pismo "Gryf", otworzył podwoje Dom Kaszubski "Bazar" z salą widowiskową, restauracją i hotelem. Oparciem polskości w Kościerzynie był Kościół Katolicki. Po I Wojnie Światowej Kościerzyna powróciła do Polski. W dwudziestoleciu międzywojennym zaczął rozwijać się przemysł przetwórczy. W 1926 roku powstała jedna z największych w Polsce bekoniarni. W mieście wychodziło w tym czasie sześć czasopism, kwitło życie kulturalne. Niemałe znaczenie dla rozwoju Kościerzyny miała też budowa magistrali węglowej, która połączyła miasto z Gdynią i przez Bydgoszcz z centralną i południową częścią kraju.

Rozwój miasta przerwała II Wojna Światowa. Lata okupacji dla mieszkańców miasta Kościerzyny to okres prześladowań, mordów, zesłań do obozów koncentracyjnych i wysiedleń do Generalnego Gubernatorstwa. Odpowiedzią Polaków była działalność konspiracyjna, koncentrująca się w okolicach Kościerzyny, prowadzona przez Armię Powstańczą i Tajną Organizację Wojskową "Gryf Pomorski". Wojna skończyła się dla Kościerzyny 8 marca 1945 r. Miasto liczyło zaledwie 8 tys. mieszkańców. Po wojnie powstało kilka dużych osiedli mieszkaniowych.

Istnieje tu kilka zakładów przemysłowych. W pobliżu Kościerzyny wybudowano duże Zakłady Porcelany Stołowej "Lubiana". Rozwija się szkolnictwo. Miasto posiada 5 szkół podstawowych, 4 zawodowe szkoły zasadnicze, 2 technika i 3 licea rożnych typów. Istnieje folklorystyczny, Kaszubski Zespół Pieśni i Tańca "Kościerzyna" . Aktywnie działa Oddział Zrzeszenia Kaszubsko Pomorskiego. Kościerzyna posiada też reprezentacyjny Dom Kultury im. Józefa Wybickiego. Z inicjatywy i sumptem władz kościerskich utworzono Kaszubski Park Etnograficzny w pobliskich Wdzydzach Kiszewskich, gdzie odbywają się również współorganizowane przez Kościerzynę i Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie coroczne Spotkania Wdzydzkie twórców Literatury kaszubsko-pomorskiej. Poprawiło się zagospodarowanie turystyczne miasta. Przed wyruszeniem z Kościerzyny na trasy turystyczne warto wybrać się na spacer po jej starym śródmieściu, aby uzupełnić wiadomości o ciekawej przeszłości tego miasta, które przez wiele wieków było centrum administracyjnym dla okolicznych wiosek, a dziś oddziałuje szerzej niż by to wynikało z jej obecnego, miejskiego statusu.

Licząca ok. 25 tysięcy mieszkańców Kościerzyna leży na południowych Kaszubach, na pofalowanej wysoczyźnie w otoczeniu pięknych lasów i jezior. Miasto dzieli wraz z oddalonymi o 34 kilometry Kartuzami godne miano centrum turystycznego, kulturalnego i rekreacyjnego tzw. Szwajcarii Kaszubskiej.

Z cichego ongiś, urokliwego miasteczka, będącego ośrodkiem usługowym dla rolniczych okolic, przekształciła się Kościerzyna w ośrodek przemysłowy Pojezierza Kaszubskiego. Zadecydowała o tym m.in. Budowa w pobliskiej Łubianie dużych Zakładów Porcelany Stołowej, produkujących wyroby zdobione regionalnymi wzorami. Znalazło tu zatrudnienie wielu mieszkańców okolic, zwłaszcza kobiet.

Miasto staraniem jego mieszkańców słynie z kultywowania tradycji kaszubskiej w każdej niemal dziedzinie kultury. W pobliżu Kościerzyny warto odwiedzić wiele miejsc związanych z tradycją, jak chociażby unikatowe w skali światowej Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie, czy chronione przyrodnicze osobliwości, najstarsze polskie muzeum na wolnym powietrzu - Kaszubski Park Etnograficzny. Rozwojowi turystyki na tym terenie sprzyja działalność Stowarzyszenia "Turystyczne Kaszuby".

Ciekawa jest historia miasta Kościerzyny, licząca już 600 lat. Historycy językoznawstwa nazwę miasta wywodzą od rzeczownika "kościerz" (zarośla, krzewy). Kościerzyna należy do starych osad słowiańskich, znanych już w XIII wieku jako posiadłość książąt pomorskich. Jej najwcześniejsze dzieje jako osady ludzkiej sięgają jednakże czasów prehistorycznych, z których pochodzą ślady w postaci grobów skrzynkowych odkrytych na szczątkach cmentarzysk. Pierwsza pisaną wzmiankę i swą najdawniejszą nazwę Costerina zawdzięcza miasto księciu Mściwojowi II, który dokumentem z 1284 roku nadał osadę wraz z okoliczną ziemią Pirsna swej krewniaczce, księżnej Gertrudzie. Wśród 22 miejscowości tej ziemi, o których była mowa w nadaniu, pierwsza wymieniona została Costerina. Nazwa miasta pojawia się w starych dokumentach jeszcze dwukrotnie: w przywileju z 1291 roku i w akcie sprzedaży z 1312 roku.

Najważniejszymi momentami drugiego etapu w dziejach miasta, tj. jego podległości Krzyżakom, są kolejno: rok 1346 - lokacja wsi Kościerzyna na prawie chełmińskim i rok 1398 - lokacja odrębna, na mocy tego samego prawa, Kościerzyny jako miasta.

Od pokoju toruńskiego w 1466 roku Kościerzyna należała do Polski. Była miastem niewielkim, a jej mieszkańcy utrzymywali się z pracy na roli, handlu i rzemiosła. Dopiero w następnym stuleciu zaczął rozwijać się handel. Od połowy XV wieku do 1772 roku była Kościerzyna siedzibą starostów niegrodowych. W XVII wieku zaczęła osiedlać się w mieście okoliczna szlachta, nosząca przydomek "szlachetni", w odróżnieniu od "sławetnych" - zamożnych mieszczan. Nie omijały Kościerzyny plagi w postaci pożarów, przemarszów wojsk czy morowego powietrza. Wraz z pierwszym rozbiorem miasto zostało włączone do powiatu starogardzkiego.

Po roku 1818 Kościerzyna zyskała miano miasta powiatowego. Nowy status administracyjny wpłynął na ożywienie handlu, rzemiosła i drobnego przemysłu, co przyczyniło się do okazałej odbudowy miasta. Istotne znaczenia miała budowa dróg bitych, m.in. Do Chojnic, Bytowa, Tczewa i Gdańska, a także powstanie magistrali węglowej Górny Śląsk - Gdynia (oddanej do użytku w 1931 roku), która połączyła Kościerzynę z młodym polskim portem w Gdyni, a zarazem przez Bydgoszcz z centrum i południem kraju.

W wieku XIX Kościerzynę, podobnie jak i całe Kaszuby, nękała polityka antypolska władz pruskich, która doprowadziła do rozbudzenia działań narodowych. Rozgorzała walka o utrzymanie polskich szkół i języka polskiego w urzędach.. Powstało Towarzystwo Czytelni Ludowych, zaczęło wychodzić kaszubskie czasopismo "Gryf", otworzył podwoje Dom Kaszubski "Bazar" z salą widowiskową, restauracją i hotelem. Większości tych działań przewodził Aleksander Majkowski, syn miejscowego gospodarza, po studiach medycznych osiadły na jakiś czas w rodzinnym mieście. Do jego bliskich współpracowników należał poeta i działacz na niwie kultury Franciszek Sędzicki.

Ponad rok przed przejęciem Pomorza przez Polskę patriotyczni kościerzacy złożyli z urzędu niemieckiego burmistrza, obierając na jego miejsce Polaka i wyrzucając niemieckich marynarzy z miasta, a rzemieślnik i działacz kościerski Tomasz Rogala dotarłszy do Paryża w czasie trwania konferencji pokojowej w Wersalu (1919r.), upomniał się w imieniu Kaszubów o Pomorze dla Polski.

Dwudziestolecie międzywojenne przynosi dalszą rozbudowę przemysłu nastawionego na przetwórstwo hodowlano - rolne. Kościerzyna wyrasta także na ośrodek działalności krajoznawczej, powstaje tu bowiem oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W ramach mecenatu nad kaszubską sztuką ludową zostaje zorganizowana "Wystawa przemysłu ludowego i sztuki wiejskiej". Duży rozgłos zdobywa lokalna pracownia haftu kaszubskiego. Wychodzą liczne miejscowe czasopisma.

Po wkroczeniu wojsk niemieckich 2 września 1939 roku, pierwszymi ofiarami Hitlera zostali działacze niepodległościowi, inteligenci i księża. Miasto nie poddało się biernie eksterminacji i podjęło walkę, kontynuując ją do dnia wyzwolenia. Początkiem ruchu oporu była zorganizowana przez Jana Landowskiego komórka Polskiej Armii Powstania, na terenie miasta działała także Tajna Organizacja Wojskowa "Gryf Pomorski". Pamięci bohaterów tamtych czasów poświęcone są liczne tablice i pomniki w mieście.

Najstarszym zabytkiem Kościerzyny jest zachowana zwarta dziewiętnastowieczna zabudowa centrum miasta z kwadratowym rynkiem, od którego w każdym z narożników pod kątem prostym odchodzą po dwie ulice. Wprowadza ona przechodnia w klimat małomiejski ubiegłego stulecia. Centrum to pokrywa się z zabytkowym planem urbanistycznym miasta z końca XIV wieku. Liczne pożary nie pozwoliły dotrwać do naszych czasów architekturze wcześniejszej niż z końca XVIII stulecia. Najstarszym obiektem w rynku jest dwukondygnacyjny ratusz z 1843 roku z charakterystycznym zegarem w szczycie. Większość kamienic w rynku i przy przyległych do niego ulicach pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Reprezentantem XVIII - wiecznej zabudowy jest dom przy ul. Kościelnej, należący do Budzyńskich - znanej w mieście rodziny ceramików. Z tego samego okresu pochodzi kamienica przy ulicy Długiej. Piękny przykład zabytkowej architektury neogotyckiej stanowi budynek Sądu Rejonowego.

Wśród zabytków sztuki sakralnej w mieście wyróżnia się kościół farny, neobarokowy, pod wezwaniem Św. Trójcy, zbudowany w latach 1914-17 na miejscu wcześniejszego mniejszego murowanego. Jego wnętrze zachowało wystrój barokowy i rokokowy dzięki uratowanym przed pożarami ołtarzom, chrzcielnicy i ambonie, przeniesionym z poprzednich kościołów. Kościół stanowi sanktuarium Matki Bożej Kościerskiej (Śnieżnej). Sprzed tej świątyni od końca XVII wieku corocznie wyrusza pielgrzymka na Kalwarię Wejherowską. Jej uczestnicy niosą feretron fundacji, jak głosi ustny przekaz, Józefa Wybickiego. W kaplicy obok neogotyckiego Zakładu Najświętszej Marii Panny Anielskiej (dziś szkoła) znajduje się pieta, arcydzieło kamieniarskiej sztuki pomorskiej z XV wieku. Nad miastem góruje strzelista wieża kościoła ewangelickiego, dziś katolickiej świątyni zakonnej. Wyposażenie kościoła, w którym zachwyca piękne sklepienie palmowe - ołtarze i rzeźby - to dzieło kościerskiego rzeźbiarza Franciszka Greinke. Z lat 80. IXI wieku pochodzi cmentarna kaplica pw. Św. Barbary zbudowana w stylu neoromańskim w miejscu pierwszego kościoła osady kościerskiej z końca XIII wieku.

Cmentarze kościerskie kryją prochy zasłużonych synów ziemi kaszubskiej, m.in.: Tomasz Rogali - z zawodu szewca, członka wielu towarzystw patriotycznych, organizatora wieców robotniczych, strajku szkolnego w 1906 roku, zwanego "królem kaszubskim", który zasłynął wystąpieniem w obronie Kaszub na konferencji pokojowej w Wersalu i Lubomira Szopińskiego - utalentowanego i oddanego muzyce kompozytora i dyrygenta, rodowitego kościerzanina, twórcy chóru kaszubskiego, który rozrósł się w Zespól Pieśni i Tańca Ziemi Kaszubskiej. Imię Leona Heykiego, księdza i folklorysty, a także utalentowanego poety, autora "szołobułek" - chętnie granych na Kaszubach scenicznych anegdot, którego największym osiągnięciem są "Pieśnie Północy" zebrane w tomie "Kszëbszcie spiewë" nosi Szkoła Podstawowa nr 2.

Do najznakomitszych krajan należy Aleksander Majkowski. Lekarz, pisarz i działacz, twórca ruchu młodokaszubskiego. Podjął on w Kościerzynie walkę nie tylko z germanizacją, ale także a małomiasteczkową parafiańszczyzną, włączając się w prace istniejących organizacji i tworząc nowe, m.in. Towarzystwo Czytelni Ludowych czy Dom Kaszubski. Z jego inicjatywy ukazało się czasopismo "Gryf" - "pismo dla spraw kaszubskich". Rozbudzał też tożsamość Kaszubów, do których pisał: "Bracia Kaszubi, bądźcie sobą!". Pomnik popiersie wzniesione ku jego czci znajduje się u podnóża ongiś grodowego wzniesienia, w pobliżu dawnego starostwa.

Ziemia Kaszubska wydała także twórcę słów hymnu narodowego - Józefa Wybickiego, również uhonorowanego pomnikiem przy pryncypalnej ulicy Kościerzyny. Dziś w zabytkowym dworku, miejscu jego urodzenia 29 września 1747 roku, położonym nieco na wschód od Kościerzyny Będominie mieści się Muzeum Hymnu Narodowego, przekształcone w 1978 roku z izby pamięci dzięki staraniom Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego.

Osobliwości przyrody oraz zachowane pieczołowicie dzieła techniki i architektury ludowej wpłynęły na decyzję utworzenia Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich - najstarszego w Polsce muzeum na wolnym powietrzu, bo istniejącego już od roku 1906. Do jego powstania przyczynili się Teodora i Izydor Gulgowscy, niestrudzeni propagatorzy wdzydzkiego rękodzieła: hafciarstwa i plecionkarstwa. Muzeum, rozbudowywane przez lata, prezentuje zabudowę dawnej wsi kaszubskiej i kociewskiej od XVIII do połowy XX wieku: zagrody, dworki, chaty, szkołę z izba lekcyjną, kościół, wiatraki, trak i kuźnię, wyposażone w dawne sprzęty i urządzenia gospodarcze. 22 - hektarowe muzeum jest malowniczo położone nad jeziorem Gołuń, będącym częścią kompleksu Jezior Wdzydzkich, w otoczeniu bogatej i różnorodnej roślinności. Spacer wiejskimi drogami Parku urozmaicają kapliczki, krzyże przydrożne, płoty. Niektóre urządzenia dawnej techniki są czasowo uruchamiane ("holender", trak na parę, koło garncarskie). W kościele odprawiane są nabożeństwa oraz uroczystości kościelne i obrzędy sakralne. Muzeum organizuje w każdą trzecią niedzielę lipca Jarmark Wdzydzki - największą imprezę folklorystyczną na Kaszubach, której atrakcją są występy zespołów i gawędziarzy oraz prezentacje artystów nieprofesjonalnych. Podczas jarmarku mają miejsce prezentacje zwyczajów ludowych dla publiczności i serwowane są dania kuchni regionalnej. Druga ważna impreza odbywa się 4 grudnia. Jest to odpust św. Barbary, podczas którego odbywa się okolicznościowa msza, koncert organowy iu kiermasz gwiazdkowych ozdób, prezentów i dewocjonaliów.

Do coraz słynniejszych atrakcji turystycznych Kaszub należała przejażdżka pociągiem "Costerina" na trasie Gdynia - Kościerzyna - Gdynia. Oferta była aktualna w sezonie letnim. W składzie pociągu, oprócz zabytkowego parowozu, znajdowały się wagony z lat 50, a nawet bufet "Warsu". "Costeriną" na specjalne zamówienie można wyprawić się nocą przy świecach z lampka wina w dłoni. Pociąg zatrzymuje się na wszystkich stacjach. Przystosowany jest do przewozu rowerów i kajaków. Na trasie przejazdu, w Kościerzynie, czeka kolejna atrakcja - Skansen PKP "Parowozownia Kościerzyna". Obejrzeć w nim można unikatową kolekcję starego taboru oraz zachowane obiekty parowozowni z 1929 roku.

Kościerzyna to jeden z ważniejszych ośrodków kulturalnych Kaszub. Począwszy od przełomu IXI i XX wieku, aż do chwili obecnej trwają bogate tradycje muzyczne miasta, które zapoczątkowały chóry: Towarzystwa Śpiewaczego :Halka", "Świętej Cecylii" i Zespół Pieśni i Tańca "Kościerzyna", zespoły dziecięce: "Młoda Kościerzyna", "Uśmiech", żeński chór kameralny przy Liceum Ogólnokształcącym oraz orkiestry dęte: "Costerina", "Begama", Bigband "Fredens" i inne.

Spośród instytucji związanych z kulturą prężnie działają w Kościerzynie, służąc zarówno mieszkańcom jak i gościom, Kościerski Dom Kultury i Izba Regionalna, będąca zalążkiem muzeum historii miasta (prezentowana aktualnie stała ekspozycja muzealna nosi tytuł: "Dzieje Kościerzyny i ziemi kościerskiej", Młodzieżowy Dom Kultury, Biblioteka Miejska, a także kino ,,Promyk". Kulturę materialną i duchową Kaszub oraz różne formy regionalizmu kaszubskiego kultywuje i upowszechnia Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Dla równowagi, młodym zwłaszcza kościerzynianom, "coś dla ciała", czyli możliwości rekreacji i uprawiania sportów oferują: Miejski Klub Sportowy "Kaszubia", stadion miejski, korty oraz ośrodki hippiczne. Latem zaprasza kąpielisko oraz pole biwakowe nad jeziorem Gałęźne. Dużym powodzenie cieszą się festyny i imprezy plenerowe, organizowane od wiosny do jesieni przez instytucje kulturalno-sportowe Kościerzyny przy pomocy władz miejskich. Wśród nich wymienić warto "Kościerskie spotkania" i prezentacje miast, wyzwalające zdrowego ducha rywalizacji między zaprzyjaźnionymi miastami: Bytowem (zamek, Muzeum Zachodniokaszubskie, siedziba Bractwa Rycerskiego), Kartuzami (zespól poklasztorny, Muzeum Kaszubskie) i Kościerzyną.

Rację miał Aleksander Majkowski sławiąc piękno Kościerzyny: "Od świata odgrodzono, leżysz sobie w dole, jezora cę i lasë opasają w kole". Dziś w trosce o zachowanie dla potomnych, w licznych rezerwatach chronione są przyrodnicze osobliwości, ochronie podlegają aleje starych drzew, a także pojedyncze okazy flory i siedliska fauny.

Naturalna uroda terenu polodowcowej wysoczyzny morenowej (190 m.n.p.m.) i połaci piasków sandrowych, na których usytuowane jest miasto oraz urokliwe okoliczne, zasobne w runo leśne, lasy, jeziora, w małym stopniu są zniekształcone przez budownictwo i przemysł. Jest to niewątpliwie zasługa aktualnie pracującej Rady miejskiej, która podjęła wiele działań poprawiających stan środowiska naturalnego i infrastruktury komunalnej oraz dbającej o poziom estetyki zabudowy. Dbałość o ekologię, to także priorytet działań władz miasta i właścicieli zakładów produkcyjnych. Od czterech lat pracuje miejska oczyszczalnie ścieków, likwidacja małych kotłowni w centrum miasta to pośredni etap modernizacji systemu grzewczego, którego podstawowym źródłem energii będzie docelowo gaz ziemny. Władze Kościerzyny są otwarte na propozycję inwestorów, dla których przeznaczyły wiele terenów do zagospodarowania, często jednak, zachowując ustalone priorytety, budowa nowych inwestycji przebiegać ma pod okiem konserwatora zabytków.

Atutem miasta dla odwiedzających je turystów, jest dobrze rozwinięty handel, uwagę zwraca estetyka wnętrz sklepowych i wysoka kultura obsługi. Łatwo dojechać z Kościerzyny nad pobliskie jeziora: Wdzydzkie, Sudomie, Żołnowo, Mielnicę, Osuszyno czy Dobrogoszcz. Otaczające miasto jeziora i lasy przecinają bystre rzeki, współtworząc doskonałe warunki dla turystyki wodnej i wypoczynku. Nie brakuje tu też ośrodków wczasowych, wśród których uwagę zwraca leżacy przy drodze do Chojnic Garczyn, ośrodek z tradycjami sięgającymi czasów przedwojennych (gościł prezydenta Ignacego Mościckiego, a w 2000r Aleksandra Kwaśniewskiego. Uczestniczkami organizowanych tu obozów przysposobienia obronnego były córki marszałka Józefa Piłsudskiego). Na jeziorze jest piękna wysepka zwana "Stolemką" od legendarnych wielkoludów Stolemów, rzekomo kiedyś zamieszkujących Kaszuby.

Wagę rozwoju turystyki na Kaszubach doceniło aż 20 gmin kaszubskich, które połączyły się w "Turystyczne Kaszuby", stowarzyszenie stawiające sobie za cel promocję regionu i animowanie przedsięwzięć zmierzających do ożywienia lokalnego ruchu turystycznego.